Η ψυχολόγος και Διδάκτωρ Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών, Ασπασία Πίζγα απαντάει στο βασικό ερώτημα των τελευταίων ημερών.  

Γιατί τα θύματα βίας Παραμένουν σε Κακοποιητικές Σχέσεις, αναλύοντας το ρόλο της συνεξάρτησης και τη σημασία της ψυχοεκπαίδευσης.

 Η παραμονή των θυμάτων σε κακοποιητικές σχέσεις είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που συσχετίζεται με ψυχολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες

   Τα θύματα βίας συχνά βιώνουν έντονο φόβο και άγχος επικείμενης απειλής και κλιμάκωσης της βίας (Barnett et al., 2011).

  Η ψυχολογική επίπτωση κακοποιητικών συμπεριφορών περιλαμβάνουν χρόνιο άγχος, κατάθλιψη, διαταραχές μετατραυματικού στρες (Herman, 1992; Stark, 2007), καθώς και σε διαταραχές της προσκόλλησης και αυτοεκτίμησης (Bowlby, 1988; Walker, 1979). Οι θύτες μπορούν να είναι άντρες ή γυναίκες, ανεξάρτητα από το μορφωτικό τους επίπεδο ή το κοινωνικοοικονομικό τους επίπεδο, καθώς η κακοποιητική συμπεριφορά στις σχέσεις δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένα κοινωνικά ή μορφωτικά πλαίσια (Sweet, 2019).

Πως ξεκινάει

Ο κακοποιητής για να αποτρέψει το θύμα να φύγει καλλιεργεί εξαρχής ένα χειριστικό και εξαρτητικό κλίμα.

ü  Κάνει υπερβολικές εκδηλώσεις αγάπης ‘love bombing’ χωρίς να γνωρίζεστε ακόμα καλά, ψάχνει και μαθαίνει πολύ γρήγορα τα πάντα για εσένα και προβαίνει σε κινήσεις ή δώρα εντυπωσιασμού

ü   Παρουσιάζεται ως προστάτης/προστάτιδα με προφάσεις ‘μόνο εγώ νοιάζομαι για σένα ή ‘στο λέω ή το κάνω για το καλό σου’

ü  Μιλά αρνητικά για όσους είναι δίπλα σας. Σταδιακά σε οδηγεί σε απομόνωση από το περίγυρο, δε θέλει να έχετε επαφές με την οικογένεια ή φίλους και βγαίνει παντού μαζί σου

ü  Ελέγχει πλήρως τις επικοινωνίες και επαφές σου, κάνει υποτιμητικά σχόλια για το σώμα, το ντύσιμο και τη συμπεριφορά σου.

ü  Δε σε αφήνει να δουλέψεις ή κάνει συχνές επισκέψεις στην εργασία σου για έλεγχο ή απαιτεί να του δώσεις τα χρήματά σου.

ü  Σε κάνει να αισθάνεσαι συνεχώς ανεπαρκής. Ο θύτης συχνά χρησιμοποιεί την τακτική της υποτίμησης ενώ εξυψώνει τον εαυτό του ώστε να αισθάνεσαι τυχερός/η που είσαι δίπλα του/της.

ü  Είναι χειριστικός/η. Κάνει επιδέξια gashlight ( Αμφισβητεί την κρίση σου, τη λογική και τα πραγματικά περιστατικά πχ ‘Είσαι τρελή, υπερβολική, ζηλιάρα το φαντάστηκες’

ü  Μιλά αρνητικά για όλους/ες τους/τις πρώην.

ü  Εκμεταλλεύεται το φόβο σου για τη μοναξιά και το αναφέρει κάθε φορά που σκέφτεσαι να φύγεις ‘που θα βρεις άλλον/η σαν εμένα’.

ü Εφευρίσκει τεχνάσματα πχ σου λέει ότι έχει απατηθεί  ή τον /την έχουν εκμεταλλευτεί στο παρελθόν, πιστεύοντας ότι έτσι θα εκβιάσει την κατανόηση σου στην κακοποιητική του συμπεριφορά. Στην ουσία είναι ένα τέχνασμα για να δικαιολογήσει τη βία ή τη παράφορη ζήλια,  δηλαδή τα αδικαιολόγητα.

ü  Παρερμηνεύει συνεχώς τα γεγονότα και δίνει δικές του/της ερμηνείες. Εμφανίζει παράνοιες.

ü  Έχει ιδέες δίωξης, πιστεύει συχνά ότι οι άλλοι θέλουν το κακό του/της, θυμώνει και μουτρώνει για ασήμαντους λόγους

ü  Ανασύρει συνεχώς γεγονότα του παρελθόντος και τα μηρυκάζει ασταμάτητα.

ü  Πίνει με την παραμικρή αφορμή και ξεκινά καυγά

ü  Έχει εθισμούς χωρίς πραγματική διάθεση να αναζητήσει βοήθεια

ü  Θεωρεί ότι για όλα φταίνε οι άλλοι, εκείνος/η ποτέ.

ü  Έχει έλλειψη ενσυναίσθησης, και ναρκισσισμό (έντονη αυτοεπιείκεια, αίσθημα μεγαλείου, έντονη ανάγκη για θαυμασμό).

ü  Αν καταλάβει στην αρχή της σχέσης ότι έχεις φόβο απόρριψης ή εγκατάλειψης το χρησιμοποιεί υπερ  του/της.

ü  Δε σέβονται τα όρια και τα ‘όχι’ σου, δεν ακούν τις ανάγκες σου, παρουσιάζονται σαν αυτόκλητοι ‘σωτήρες’ ή συμβουλάτορες.

ü  Απαντούν για εσένα στα social media

ü  Μετά από περιστατικά κακοποίησης σου λένε ότι θα αλλάξουν, γυρνούν μετανιωμένοι/ες, όμως δε κάνουν κανένα ουσιαστικό βήμα αλλαγής

ü  Τρέμουν την αυτοβελτίωση σου. Διαβάλλει τους ειδικούς (ψυχίατρους, ψυχολόγους) ως χάσιμο χρόνου, δε θέλει ή και σου απαγορεύει να κάνεις ψυχοθεραπεία ή να ζητάς βοήθεια. Δεν είναι λίγα τα περιστατικά όπου ειδικοί ψυχικής υγείας έχουν απειληθεί από συντρόφους θυμάτων με σκοπό να τους εκφοβίσουν και να κόψουν τη θεραπεία.

ü  Απειλεί με διάφορους τρόπους ότι θα σε διασύρει αν τον/την χωρίσεις

ü  Δεν αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεων του και συχνά λέει ‘εγώ δεν έχω τίποτα, εσύ έχεις το πρόβλημα’.

ü  Χειρίζεται συναισθηματικά τις ανασφάλειές σου, πατώντας πάνω στις ανασφάλειες του πχ Δε με αγαπάς αρκετά, αν με αγαπούσες θα έκανες αυτό.

ü  Απαιτεί ειλικρίνεια, αλλά ο ίδιος/α δεν είναι ειλικρινής

      Η παρατεταμένη έκθεση μάλιστα σε κακοποίηση στις σχέσεις οδηγεί συχνά στην εμφάνιση του ‘Συνδρόμου Μαθημένης Αβοηθησίας' (Learned Helplessness - Martin Seligman, 1967), όπου τα θύματα εγκαταλείπουν την προσπάθεια να φύγουν και αποδέχονται μια δυσοίωνη μοίρα μέσα στη σχέση, ακόμη και αν τους δοθούν ευκαιρίες να αποδράσουν (Walker, 1979). Με λίγα λόγια η παρατεταμένη έκθεση στην κακοποίηση οδηγεί σε ψυχολογική παθητικότητα.

Το φαινόμενο Ενοχοποίησης του θύματος και η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου

       Η γειτονιά και ο κοινωνικός περίγυρος σε αρκετές περιπτώσεις θα κατηγορήσουν το θύμα ότι φταίει που μένει, ενώ στην πραγματικότητα δε γνωρίζουν σχεδόν τίποτα για τις κοινωνικές και ψυχολογικές παραμέτρους που δημιούργησαν αλλά και διαιωνίζουν αυτή την παραμονή. Η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου αποτελεί σημαντικό παράγοντα που αποτρέπει τα θύματα από το να φύγουν από κακοποιητικές σχέσεις. Η απομόνωση, είτε επιβάλλεται από τον κακοποιητή είτε προκύπτει από κοινωνικές και οικογενειακές δομές, ενισχύει το αίσθημα αβοηθησίας των θυμάτων.

     Χωρίς την ουσιαστική παρουσία φίλων, οικογένειας ή κρατικής υποστήριξης, τα θύματα συχνά δεν έχουν πρόσβαση σε οικονομικούς πόρους ή ασφαλή στέγη, παράγοντες που εγκλωβίζουν (Goodkind et al., 2003). Ακόμα και στην περίπτωση που τα θύματα βρουν δύναμη να φύγουν η νομοθεσία δεν έχει αποδειχθεί αποτρεπτική για τους θύτες, ούτε υποστηρικτική για τα θύματα καθώς οι θύτες στη πλειονότητα των περιπτώσεων δεν απομακρύνονται από τη κοινή τους στέγη και ακόμα και στην περίπτωση που λάβουν ποινές για τις κακοποιητικές πράξεις τους, στην πλειονότητα των περιπτώσεων έχουν αναστέλλουσα ισχύ,  με αποτέλεσμα το θύμα να κινδυνεύει περισσότερο καθώς ο θύτης επιστρέφει εξαγριωμένος/η.

      Ένα σοβαρό κρατικό έλλειμα που επιδεινώνει το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής βίας είναι η μη προστασία των μαρτύρων που καταγγέλλουν βία. Σε αρκετές περιπτώσεις γείτονες και συγγενείς θέλουν να καταγγείλουν τον κακοποιητή όμως τελικά δε το κάνουν καθώς φοβούνται ότι θα κινδυνέψουν και οι ίδιοι. Πολλές μηνήσεις έχουν για τον ίδιο λόγο αποσυρθεί υπό το καθεστώς των απειλών. Η σιωπή για κακοποιητικές συμπεριφορές και ο φόβος ‘μη μπλέξω’ είναι μια μάστιγα που τροφοδοτείται από την έλλειψη κρατικής υποστήριξης και καθιστά πρόσφορο το έδαφος για κλιμάκωση της ενδοοικογενειακής βίας.

        Άλλος σημαντικός παράγοντας που παίζει αποτρεπτικό ρόλο στη φυγή του θύματος είναι τα βιώματα που είχε το θύμα ως παιδί. Οι γονείς, οι φίλοι και τα σημαντικά πρόσωπα της παιδικής ηλικίας παίζουν τεράστιο ρόλο στην ικανότητα των θυμάτων να αναγνωρίζουν εγκαίρως και να αποδεσμεύονται από τοξικές συμπεριφορές. 

       Μια καθοριστική συνθήκη στη συνέχιση του κύκλου βίας, αποτελεί το στάδιο της ‘ψεύτικης μετάνοιας’ όπου ο θύτης γυρνά δήθεν μετανιωμένος με βαρύγδουπες δηλώσεις ότι θα αλλάξει, και με διαπιστεύσεις ότι αυτή ήταν η "τελευταία φορά". Συχνό μάλιστα φαινόμενο είναι να προσπαθεί να παρουσιάσει  μια εικόνα εαυτού που αποδέχεται ότι έχει πρόβλημα και που ζητά από το θύμα να το βοηθήσει να αλλάξει και να παραμείνει δίπλα του.  Οι θύτες σε αυτό το στάδιο δημιουργούν μια διαστρεβλωμένη εικόνα για την αγάπη στο θύμα. Ο θύτης χειραγωγεί συναισθηματικά το θύμα λέγοντας ότι  αγάπη σημαίνει πλήρης αποδοχή κάθε ανεπιθύμητης συμπεριφοράς ενώ στην ουσία αγάπη και βία είναι δυο τελείως ασύμβατες και αντίθετες έννοιες.

Η Συνεξάρτηση και οι Επιπτώσεις της

   Η συνεξάρτηση (codependency) αποτελεί πολύ κρίσιμο παράγοντα που συμβάλλει στην παραμονή σε κακοποιητικές σχέσεις. Η συνεξάρτηση αναφέρεται σε μια ψυχολογική κατάσταση όπου το άτομο εξαρτάται υπερβολικά συναισθηματικά από τον σύντροφό του, συχνά αναζητώντας επιβεβαίωση και αξία μέσω της σχέσης (Beattie, 1987).

Τα άτομα με συνεξάρτηση τείνουν να αναλαμβάνουν τον ρόλο του «σωτήρα» στη σχέση, πιστεύοντας ότι μπορούν να αλλάξουν τον κακοποιητικό σύντροφο ή να μετριάσουν την αρνητική συμπεριφορά του. Τα θύματα πιστεύουν ότι θα καταφέρουν να βοηθήσουν το θύτη να αλλάξει, ότι θα ‘μαλακώσουν’. Αυτό όμως είναι μια τεράστια παγίδα καθώς οι θύτες εκμεταλλεύονται αυτή τη συνθήκη και ξεκινούν χειρότερους κύκλους βίας.

Το θύμα συχνά αισθάνεται υπεύθυνο για τη διατήρηση της σχέσης και φοβάται την απόρριψη ή την μοναξιά που μπορεί να προκύψει αν την διακόψει (Wright & Wright, 1999). Η συνεξάρτηση ενισχύει επίσης τη δυσλειτουργική αλληλεπίδραση και καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη υγιών σχέσεων.

Ο Ρόλος των Γονέων και η Παιδική Ηλικία

    Η ανάπτυξη των παραπάνω δυσλειτουργικών μοτίβων συχνά ξεκινά στην παιδική ηλικία, με την επίδραση των γονέων να είναι καθοριστική. Η θεωρία της προσκόλλησης του Bowlby (1988) υποστηρίζει ότι η ποιότητα της πρώιμης προσκόλλησης μεταξύ παιδιού και γονέα μπορεί να επηρεάσει τη μελλοντική ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί υγιείς, σταθερές σχέσεις. Οι γονείς που ασκούν παραμέληση ή κακοποίηση, είτε σωματική είτε ψυχολογική, μπορούν να δημιουργήσουν στο παιδί μια ανασφαλή προσκόλληση, η οποία μπορεί να αναπαράγεται σε μετέπειτα κακοποιητικές σχέσεις (Shaver & Mikulincer, 2007).

Επιπλέον, τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί η κακοποίηση συχνά εσωτερικεύουν αυτά τα μοτίβα και τα θεωρούν φυσιολογικά ή αναμενόμενα με αποτέλεσμα την κανονικοποίηση της βίας  και της δυσλειτουργικής αντίληψης για τις σχέσεις (Dutton, 1995). Αυτή η διαδικασία μπορεί να ενισχυθεί από κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες που δικαιολογούν ή ελαχιστοποιούν τη σημασία της βίας, δυσκολεύοντας την αναγνώριση και αντιμετώπιση του προβλήματος (Walker, 1979; Stark, 2007). Με την πάροδο του χρόνου, αυτή η κανονικοποίηση μπορεί να υπονομεύσει την αυτοεκτίμηση του θύματος και να διαιωνίσει τον κύκλο της βίας (Herman, 1992).

Συμπεράσματα

      Η παραμονή των θυμάτων σε κακοποιητικές σχέσεις είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο, που επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες όπως ο φόβος, η  μαθημένη αβοηθησία, η συνεξάρτηση,  η τα τραυματικά βιώματα, η παιδική ηλικία, η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου, η οικονομική δυσχέρεια, το κοινωνικό στίγμα (ακόμα περισσότερο στις μικρές κοινωνίες). Η αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων απαιτεί μια πολυεπίπεδη προσέγγιση, η οποία περιλαμβάνει τη θεραπεία των ψυχολογικών τραυμάτων, την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, την κατανόηση των επιδράσεων της παιδικής ηλικίας και τη ψυχοεκπαίδευση. Η θεραπεία της συνεξάρτησης είναι εξαιρετικά σημαντική ακόμα περισσότερο όταν υπάρχουν παιδιά καθώς η ενδυνάμωση του γονικού ρόλου στην προστασία των παιδιών από την έκθεση στην ενδοοικογενειακή βία μπορεί να αποτελέσει κινητήριος δύναμη και να οδηγήσει πιο γρήγορα στη φυγή και τη λύτρωση. Η αποχώρηση από την κακοποιητική σχέση έχει περισσότερες πιθανότητες να είναι πετυχημένη όταν το θύμα έχει υποστηρικτικό περίγυρο και έρθει σε επαφή με φορείς που μπορούν να οργανώσουν μια ασφαλή αποχώρηση. 

    Επιπλέον σε θεσμικό επίπεδο, είναι απαραίτητη η συντονισμένη προσπάθεια για αυστηροποίηση των ποινών, η ουσιαστική υποστήριξη  του θύματος σε όλα τα πλαίσια (επανένταξη στην εργασία, στέγη, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κτλ) ενώ κρίνεται απαραίτητο για να μην αποσιωπούνται τα περιστατικά από τη γειτονιά, να εφαρμόζονται προγράμματα προστασίας των μαρτύρων που εμπλέκονται.

     Κλείνοντας, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η βία στις σχέσεις δεν περιορίζεται μόνο στη σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, αλλά περιλαμβάνει και πιο ύπουλες μορφές. Η συναισθηματική χειραγώγηση (gaslighting), ο έλεγχος, οι παρακολουθήσεις από το σύντροφο, η καταπάτηση της ελευθερίας, η υποτίμηση, η υπονόμευση της αναζήτησης βοήθειας σε ειδικό και η αποξένωση από φίλους,  μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικά. Αυτές οι μορφές βίας διαβρώνουν την αυτοεκτίμηση, δημιουργούν αίσθημα φόβου και αβεβαιότητας, ενώ σταδιακά στερούν από το θύμα την προσωπική του αυτονομία. Ειδικά το φαινόμενο της συναισθηματικής χειραγώγισης, όπως αναλύεται από τον Sweet (2019), αποτελεί μια επικίνδυνη τακτική που κάνει τα θύματα να εγκλωβίζονται σε μακροχρόνιες σχέσεις γεμάτες ενοχές και άγχος. 

 Μέσα από την ψυχοεκπαίδευση μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τα μοτίβα που μας κρατούν εγκλωβισμένους και να βρούμε τη δύναμη να σπάσουμε τον κύκλο της βίας, ανακτώντας τον έλεγχο της ζωής μας.    

Σχετική Βιβλιογραφία

1.      Herman, J. L. (1992). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books.

2.      Stark, E. (2007). Coercive control: How men entrap women in personal life. Oxford University Press.

3.      Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. Basic Books.

4.      Walker, L. E. (1979). The battered woman. Harper & Row.

5.      Sweet, P. L. (2019). The sociology of gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851-875. https://doi.org/10.1177/0003122419874843

6.      Beattie, M. (1987). Codependent no more: How to stop controlling others and start caring for yourself. Hazelden.

7.      Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. Basic Books.

8.      Dutton, D. G. (1995). The batterer: A psychological profile. Basic Books.

9.      Herman, J. L. (1992). Trauma and recovery: The aftermath of violence--from domestic abuse to political terror. Basic Books.

10.  Seligman, M. E. P. (1967). Learned helplessness. Annual Review of Medicine, 23(1), 407-412.

11.  Shaver, P. R., & Mikulincer, M. (2007). Attachment theory and research: Core concepts, basic principles, conceptual bridges. In A. W. Kruglanski & E. T. Higgins (Eds.), Social psychology: Handbook of basic principles (2nd ed., pp. 650-677). Guilford Press.

12.  Stark, E. (2007). Coercive control: How men entrap women in personal life. Oxford University Press.

13.  Walker, L. E. (1979). The battered woman. Harper & Row.

14.  Wright, K. N., & Wright, K. E. (1999). Family life, delinquency, and crime: A policymaker’s guide. Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, U.S. Department of Justice.

15.  Goodkind, J. R., Gillum, T. L., Bybee, D. I., & Sullivan, C. M. (2003). The impact of family and friends’ reactions on the well-being of women with abusive partners. Violence Against Women, 9(3), 347-373. https://doi.org/10.1177/1077801202250083